Nguồn gốc địa danh Phan Rang, Phan Rí, Phan Thiết

Phan Rang, Phan Rí, Phan Thiết thường được gọi chung là Tam Phan - dùng để chỉ vùng đất thuộc Ninh Thuận và Bình Thuận hiện nay. Những địa danh này từ lâu đã nổi tiếng có nhiều cá ngon với câu ngạn ngữ "cơm Nai - Rịa, cá Rí - Rang" được Trịnh Hoài Đức trích dẫn trong Gia Định Thành Thông Chí  viết vào thế kỷ XIX. 
 

Tháp Chàm PoKlong Garai – Ảnh: Jamen Ivan

Tại sao gọi là Phan Rang?

Từ thế kỷ XV, vùng đất Phan Rang Ninh Thuận ngày nay được các sách cổ và bản đồ cổ ghi bằng nhiều tên gọi khác nhau như Bang Đô Lang, Bang Đồ Long, Phan Lung, Phan Lang, Man Rang, Ran Ran, v.v..

Bản đồ vương quốc cổ Champa với 5 tiểu quốc

2. Địa danh Phan Rang là biến dạng của Panrang  

Panrang cũng viết là Pandurangga, Pandarang, Phun Darang,  Phrang darang vốn là từ địa phương viết theo tiếng Chăm hiện đại (akhar thrah) để chỉ xứ Phan Rang ngày nay. 


Tại sao gọi là Phan Rí?

---

Phan Rí là phiên âm của danh từ Chăm Parik  trước đây dùng để chỉ một vùng đất nằm giữa Kraong  (tức sông Lòng Sông thuộc địa bàn huyện Tuy Phong ngày nay) và Pajai  (tức Phú Hài thuộc địa bàn thành phố Phan Thiết hiện nay).
 

Thời vương quốc cổ Champa còn tồn tại, Phan Rí từng là một trong 4 vùng hành chính của tiểu quốc Champa Panduranga (gồm Panrang  – Kraong  – Parik  – Pajai ).

1. Phan Thiết là sự biến dạng của từ Chăm Hamu Lithít  (tức "xóm ruộng ở gần biển")

Hamu nghĩa là "xóm ruộng", còn Lithít  nghĩa là "ở gần biển". Người Chăm thường gọi tắt là Mu Thit, nên trước đây được phiên âm là Man Thiết hoặc Mang-thit (thời Pháp thuộc) trước khi trở thành Phan Thiết của ngày hôm nay.

2. Phan Thiết là tên của hoàng tử Po Thit

Hoàng tử Po Thit là em của công chúa Po Sah Inư và là con của vua Chăm Par Ra Chanh, tức Trà Chanh) đóng đồn trấn ngữ vùng đất này vào thế kỷ XIV được người Việt đọc trại ra mà thành Phan Thiết. Po  tiếng Chăm trong Po Thit có nghĩa là "hoàng tử".


Chú thích

---

[1] Có ý kiến cho rằng Panduranga lẽ ra phải viết là Pangdurangga mới thể hiện đúng theo lối chuyển tự akhar thrah (2 pauh ngưk). Nhưng bởi kĩ thuật máy chữ, nhiều người viết đã bỏ N-có-dấu-nặng-trên thành N-không-gì-cả, riết rồi thành quen [Xem thêm: Tiếng Chăm của bạn số 07: Sai và đúng]


Thư mục 

---

• Nguyễn Đình Tư. (1974). Non nước Ninh Thuận Phan Rang. Sài Gòn: NXB Sống Mới  

• Gerard Moussay. (1971). Từ điển Chàm Việt Pháp. Phan Rang: Trung tâm văn hóa Chàm.   

• Bùi Khánh Thế chủ biên. (1995). Từ điển Chăm Việt. NXB Khoa Học Xã Hội.  

• Inrasara. (2003). Tự học tiếng Chăm. NXB Văn Hóa Dân Tộc.

• Inrasara.com | Chế Vỹ Tân: nguồn gốc các địa danh 

---