Mâu thuẫn là gì?

"Những người cày ruộng ở Lịch Sơn giành bò ruộng nhau. Thuấn ^[1] đến đó cày. Được một năm thì những người cày nhường bờ ruộng. Những người đánh cá ở ba sông Hoàng Hà tranh nhau về bãi. Thuấn đến đấy đánh cá. Được một năm, họ nhường cho người lớn tuổi. Những người làm đồ gốm ở Đông Di làm đồ dùng xấu. Thuấn đến làm đồ gốm. Được một năm thì đồ gốm chắc.

Trọng Ni [tức Khổng Tử] than: "Cày ruộng, đánh cá, làm đồ gốm đều không phải là chức quan của Thuấn. Nhưng Thuấn đến làm là để sửa cái hư hỏng. Thuấn quả là người có nhân thay! Tự mình ở vào nơi khó nhọc mà dân theo ông ta. Cho nên nói: "Thánh nhân lấy đức để cảm hoá vậy".

Có người hỏi nhà nho: "Trong lúc đó thì Nghiêu ^[2] ở đâu?". Người kia đáp: "Nghiêu làm thiên tử". Nhưng như vậy tại sao Trọng Ni lại cho Nghiêu là thánh? Bậc thánh nhân xét đoán sáng suốt ở trên, để khiến cho thiên hạ không có điều gian dối. Nay những người cày, những người đánh cá không tranh giành, những người làm đồ gốm không làm đồ xấu, Thuấn có đức gì mà cảm hoá họ? Thuấn mà sửa chữa cái hư hỏng thì đó là Nghiêu có chỗ kế. Cho Thuấn là hiền thì phải gạt bỏ cái sáng suốt của Nghiêu, cho Nghiêu là thánh thì phải gạt bỏ sự cảm hoá bằng đức của Thuấn. Không thể giữ cả hai điều đó được.

Có người nước Sở bán thuẫn và mâu. Anh ta khoe cái thuẫn (cái khiên): "Cái thuẫn của tôi chắc, không có vật gì đâm nó thủng được". Anh ta lại khoe cái mâu (cái giáo): "Cái mâu của tôi sắc, đâm cái gì cũng thủng". Có người hỏi: "Nếu lấy cái mâu của anh mà đâm cái thuẫn của anh thì như thế nào?". Người kia không có cách gì trả lời ^[3].

Nói chung, cái thuẫn không có cái gì có thể đâm thủng với cái mâu đâm cái gì cũng thủng không thể cùng đứng trong đời được. Nay Nghiêu và Thuấn không thể khen cả hai người được. Đó là loại chuyện như mâu với thuẫn vậy.

Vả lại, Thuấn sửa chữa điều hư hỏng, phải một năm mới chữa được một điều hư hỏng, phải ba năm mới chữa được ba điều hư hỏng. Sức Thuấn có hạn, tuổi thọ của Thuấn có hạn. Nhưng điều hư hỏng trong thiên hạ không bao giờ hết. Lấy cái hữu hạn để đuổi theo cái vô hạn, thì những điều sửa chữa được thực ít vậy. Việc thưởng phạt là cái khiến cho thiên hạ phải làm theo.

Lệnh ban ra nói: "Người nào làm đúng phép thì thưởng, không đúng thì phạt". Lệnh đến buổi sáng thì buổi chiều sẽ thay đổi. Trong mười ngày là trong bốn biển đều xong hết, cần gì phải chờ đợi đến trọn năm? Thuấn không biết lấy điều đó nói với Nghiêu để Nghiêu theo mình, lại tự mình làm chẳng phải là không có cái thuật trị nước đó sao? Vả lại, lấy thân mình làm điều khổ cực để sau đó giáo hoá nhân dân là điều Nghiêu và Thuấn làm còn khó thay. Còn dựa vào cái thế để sửa chữa kẻ dưới thì một vị vua tầm thường cũng làm được dễ dàng. Muốn cai trị thiên hạ, mà lại bỏ cái điều một ông vua tầm thường cũng cho là dễ làm, để nói cái mà Nghiêu và Thuấn đều cho là khó thì chưa có thể gọi là làm chính trị được".